Svedočanstva učenika Jovana Cvijića, studije objavljivane u „Srpskom etnografskom zborniku“. Podaci o 190 naselja na području Ivanjice, Čajetine, Nove Varoši, Priboja, Rudog i Višegrada.

Budućim istraživačima, đacima, studentima, profesorima, ali i radoznalcima što tragaju za poreklom, starim ognjištima i zavičajem predaka, kao i običajima, dragocena svedočanstva donosi knjiga „Stari Vlah“ priređivača Borisava Čelikovića, nedavno objavljena u izdanju „Službenog glasnika“ i SANU u Beogradu.

Borisav Čeliković, Foto: S. Savović

Knjiga „Stari Vlah“ je 53. od planiranih 80 u ediciji „Koreni“, koja među korica sabira sve značajne studije o poreklu i naseljima srpskog stanovništva. Najpre su objavljena istraživanja o predelima u „srcu“ Srbije – Gruži, Lepenici, Takovu, Kolubari i Podgorini, pa o Smederevskom Pomoravlju, Valjevskoj Tamnavi, Jadru i Rađevini, Užičkom kraju, Srednjem Podrinji, Mlavi i Homolju, Krajini i Ključu.

Priređivač edicije „Koreni“od njenog ustanovljenja pre deceniju i po, Borisav Čeliković (1962), autor više radova, u prvom redu o rudničko-takovskom kraju, podseća da je, zahvaljujući Jovanu Cvijiću i njegovim učenicima, koji su decenijama neumorno prikupljali vrednu građu za „Srpski etnografski zbornik“, ostavljen neizbrisiv trag o postojanju naših predaka.

– Predeona celina Stari Vlah nema jasno utvrđene granice, ali u širem smislu obuhvata oblasti na jugozapadu današnje Srbije severno od reke Lima i istočno od Drine u slivu Moravice i Uvca severno od Sjenice. Na zapadu se Stari Vlah graniči sa Bosnom, na jugozapadu sa Starom Hercegovinom, na jugostoku sa Starom Raškom, na severoistoklu sa Dragačevom i na severu sa Užičkom Crnom Gorom. Razlozi neutvrđenih granica su, pre svega u različitim istorijskim, administrativnim i antropogeografskim osnovama posmatranja – ističe istoričar Borisav Čeliković iz „Službenog glasnika“.

Knjiga na blizu hiljadu stranica donosi studije posvećene Zlatiborskom, Moravičkom, Novovaroškom, Pribojskom i Višegradskom Starom Vlahu. Obrađeno je 190 naseljenih mesta, a najviše na području Ivanjice (46) i Čajetine (37), zatim Priboja, Nove Varoši, Rudog i Višegrada..

U ovoj, kao i u ostalim knjigama edicije „Koreni“, sabrano je, uglavnom ono što je rađeno po uputstvima Jovana Cvijića (1865-1927), srpskog geografa i naučnika. Kao uvodna studija objavljen je analitički rad o istraživanjima Starog Vlaha Petra Ž. Petrovića, a slede antropogeografska istraživanja naselja Zlatibora Ljubomira Micića, s početkom 20. veka. Micić je pokolenju ostavio bogatu građu o geografskim osobinama planine, ekonomskim prilikama, etnografskim osobinama i doseljavanju stanovništva iz Crne Gore i Hercegovine.
Prilozi Dragiše Lapčevića o znamenitim porodicama u Zlatiborskom i Moravičkom Starom Vlahu, kao i dopune koje u svom radu donosi Marija Đokić, ponovo su objavljeni posle niza decenija.

Učenik Jovana Cvijića Radoje Uskoković započeo je istraživanja Moravičkog Starog Vlaha po završetku Prvog svetskog rata, ali su za kraj značajna i višedecenijska prikupljanja građe oca i sina Ljubomira i Svetislava Markovića. Naslanjajući se na Cvijićevu anrtopogeografsku školu, kako ističe Čeliković, Markovići pišu o stočarstvu, redovničkim vodenicama na Moravici, Studenici i pritokama, te strugarama na Goliji, ali i slavama i kumstvima, uz karte naselja i podatke o stanovništvu.

Predeo Novovaroškog Starog Vlaha nije antropogeografski istražen.To u određenoj meri, prema rečima priređivača, nadoknađuju prilozi prote Jevstatija Karamatijevića, objavljnjeni između dva svetska rata. Pred čitaocima su i neobjavljene beleške iz 1924. godine poznatog antropogeografa bliskog Cvijićevog saradnika Ljubomira Pavlovića. Zapise o stanovništvu u podgorju Zlatara prikupio je Dušan Drljača, dok je Jasna Bjeladinović Jergić autor studije o srpskoj narodnoj nošnji u novovaroškom kraju.

Stočari - povratak sa pijace, foto: privatna arhiva

Nastojeći da ne izbledi trag istraživača, na stranicama „Starog Vlaha“ su i zapisi o govoru Starog Vlaha iz pera Vidana Nikolića i Radosava J. Đurovića, zatim rad Bosiljke Rosić o Cvijićevoj tipologiji starovlaškog sela i kuće, kao i Tihomira V. Đorđevića o običajima i verovanjima.

Tragom Jovana Cvijića

– Osnovu edicije „Koreni“ čine studije objavljene u „Srpskom etnografski zborniku“ u okviru kojeg su, po jedinstvenoj metodologiji Jovana Cvijića, vršena antropogeografska istraživanja naselja, porekla stanovništva i narodnih običaja. Međutim, u knjigama edicijie objavljuju se i studije iz drugih izvora, pre svega iz periodike, dok se u pogovoru svake knjige, ukazuje na relevatne studije i rasprave objavljenje u poslednjih pola veka – naglašava Čeliković.

Zadruge i kape

Dušan Drljača piše u „Etnološkim beleškama o stanovništvu zlatarskog kraja“ da su krajem 19. i početkom 20. veka porodične zadruge bile ekonomski oslonac sela i imale po 20 i više čeljadi, kao Ivankovići u Ljepojevićima ili Avramovići i Zekavice u Jasenovu.

– Familije Paunovića i Obućina u selu Bukoviku su bile najjače po broju kuća – 20. Nekada se u selu govorilo: „Kad bi se pobili Obućine i Paunovići, ne bi imao ko da skuplja kape“.

GZS/Zlatar info